Weerstandsvermogen en Risicobeheersing

Ten behoeve van de jaarrekening 2020 zijn de risico’s opnieuw geïnventariseerd, geactualiseerd, voorzien van beheersmaatregelen en gekwantificeerd. Het risicoprofiel van de gemeente is berekend aan de hand van in totaal 26 geïnventariseerde en gekwantificeerde financiële risico’s.
Hieronder is de top 10 met meest invloedrijke risico's opgenomen op 31 december 2020.

Tabel 1: Belangrijkste 10 financiële risico's

Ontwikkelingen risicoprofiel
Het maximale financiële gevolg van de tien grootste risico's is € 9,3 miljoen. Voor de overige risico's is het financiële gevolg € 1,9 miljoen. Het totale maximale financiële gevolg van alle risico's bedraagt per 31 december € 11,2 miljoen.

Per saldo is er een risicotoename van € 2,7 miljoen ten opzichte van de laatste actualisatie bij
de begroting 2021, toen het totaalbedrag van de geïnventariseerde risico's € 8,5 miljoen bedroeg. De belangrijkste verklaring voor deze forse stijging is het maximale risico van een hack of inbraak op informatiesystemen, dat is geschat op € 4,0 mln..

Toelichting mutaties in risico's

De volgende risico's zijn nieuw (3):

• (R372) Invoering Omgevingswet per 2022.
• (R373) Een hack of inbraak van de digitale bestanden en geautomatiseerde systemen van de gemeente.
• (R374) Juridische aansprakelijkheidstelling in het algemeen.

Hack (R373)
Een hack of inbraak van geautomatiseerde systemen of digitale bestanden is voor organisaties een reëel risico tegenwoordig. Een dergelijke gebeurtenis geeft naar verwachting schade aan het functioneren en de dienstverlening van organisaties en de integriteit en beveiliging van (persoons-)gegevens. Bekende recente voorbeelden hiervan in Nederland zijn de hack bij de Universiteit van Maastricht eind 2019 en bij de gemeente Hof van Twente eind 2020.

De financiële schade van een hack is moeilijk te schatten, omdat de soort hack en de beheersmaatregelen die een organisatie heeft getroffen hierop van invloed zijn. Onze gemeente is in regionaal verband bezig de beheers- en voorzorgsmaatregelen te ontwerpen en implementeren, om de impact van dit risico te voorkomen of te beperken. Op dit moment is het nog niet mogelijk het financiële risico voor onze gemeente goed te onderbouwen. Omdat dit toch een reëel risico is, is de schade die het Hof van Twente aangeeft als referentiepunt gehanteerd voor de risicoschatting. De financiële schade is door deze gemeente is geschat op € 3 tot € 4 mln..

De volgende risico's zijn vervallen (2):

• (R355) Juridische claim in de afwikkeling van een project.
• (R366) Strategische kaders Participatiewet.

De volgende risico's zijn toegenomen (2):

• (R352) De behoefte aan jeugdhulp stijgt nog verder.
• (R362)  De (on)gelijke behandeling brandweervrijwilligers.

Het volgende risico is afgenomen (1):

• (R367) Meerkosten sanering verontreinigde grond drugslab

Het bedrag en de aard van het risico zijn veranderd. Na een extern onderzoek is duidelijk geworden wat de saneringskosten van het perceel zijn waar het drugslaboratorium was gevestigd. Op basis van dit onderzoek is een voorziening getroffen. Het risico is teruggebracht tot een bedrag voor meerwerk, indien de redelijkerwijs begrote kosten waardoor de voorziening is gevormd, hoger uitvallen.

Niet gekwantificeerde risico's

Er zijn 4 ontwikkelingen of trends die mogelijk risico's voortbrengen en waarmee financieel nog geen rekening is gehouden, omdat het op dit moment te onduidelijk is welke (financiële) gevolgen deze hebben:

Wettelijke ontwikkelingen:

1. Het overdragen van taak beschermd wonen (BW) als onderdeel van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) van de regiogemeente naar de gemeente (uitgesteld naar 1 januari 2022).
2. De herverdeling uitkering Gemeentefonds met ingang van 2023.

Maatschappelijke trends:

3. De maatschappelijke ontwikkeling dat inwoners en instellingen de overheid in toenemende mate aansprakelijk stellen voor genomen of niet genomen besluiten en de daaruit veronderstelde geleden financiële schade.
4. De moeite om vacatures snel en kwalitatief goed in te vullen door de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt.

De benodigde weerstandscapaciteit wordt berekend aan de hand van de geïnventariseerde financiële risico’s en de zogenaamde ‘Monte Carlo simulatie’. Dit is een gewogen risicosimulatie waarbij  rekening is gehouden met de kans op voordoen van een risico en het ingeschatte financiële effect, met de aanname dat de risico’s zich niet allemaal gelijktijdig en in hun maximale omvang voordoen.

Voor het bepalen van de benodigde weerstandscapaciteit is een Monte Carlo simulatie uitgevoerd met een waarschijnlijkheidspercentage van 90%. Hieruit volgt dat met een waarschijnlijkheid van 90% kan worden gesteld dat de benodigde weerstandscapaciteit € 5.492.507 bedraagt.

Berekening beschikbare weerstandscapaciteit
De weerstandscapaciteit bestaat uit de algemene reserve, de onbenutte belastingcapaciteit en de stelpost onvoorziene uitgaven.

De afname van de algemene reserve en de onbenutte belastingcapaciteit zorgen voor een lagere beschikbare weerstandscapaciteit.
De algemene reserve is afgenomen door onttrekking van het negatieve saldo van de jaarrekening 2019. De aanpassing (verhoging) van de OZB-tarieven hebben geleid tot een lichte afname van de onbenutte belastingcapaciteit.

Om te bepalen of het huidige weerstandsvermogen toereikend is, wordt de benodigde weerstandscapaciteit (die uit de risicosimulatie voortvloeit) afgezet tegen de beschikbare weerstandscapaciteit. De uitkomst van deze berekening vormt het weerstandsvermogen en wordt uitgedrukt in een ratio. Daarbij geldt: hoe hoger de ratio, hoe groter het vermogen om weerstand te bieden aan de financiële gevolgen van optredende risico’s.

Voor de beoordeling van de ratio wordt een norm gehanteerd die door bureau Naris in samenwerking met de Universiteit Twente is ontwikkeld. Deze norm wordt landelijk veel toegepast bij gemeenten.

Voor de jaarrekening 2020 is de ratio voor het weerstandsvermogen 3,8.
Berekening:

Op basis van de landelijke norm kwantificeren we het weerstandsvermogen als 'Uitstekend'.

De ontwikkeling van het weerstandsvermogen is als volgt:

De meest recente berekening van de ratio weerstandsvermogen was bij de begroting 2021 (4,25).
De afname van de ratio in deze jaarrekening 2020 is het gevolg van een lagere beschikbare weerstandscapaciteit ( a.g.v. afname algemene reserve en onbenutte belastingcapaciteit) en een hogere benodigde weerstandscapaciteit (op basis van het geactualiseerde risicoprofiel).

In artikel 11 van het Besluit Begroting en Verantwoording provincies en gemeenten is bepaald dat in de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing van de begroting en het jaarverslag financiële kengetallen worden opgenomen voor:

De netto schuldquote, de netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen, de solvabiliteitsratio, de structurele exploitatieruimte, de grondexploitatie en de belastingcapaciteit. De definities zijn landelijk vastgelegd.

Deze kengetallen geven inzicht in de financiële positie van de gemeente op basis van de balans.

De netto schuldquote

De netto schuldquote geeft inzicht in het niveau van de totale schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen. Het geeft zodoende een indicatie van de mate waarin de rentelasten en aflossingen op de exploitatie drukken. Een laag percentage is gunstig. De VNG heeft bij de netto schuldquote aangegeven dat de grens van 100% aangeeft of er sprake is van een gezonde financiële balans en dat er tussen de 100% en 130% sprake is van een risico. De VNG adviseert om 130% als maximum te hanteren en daarboven de schuld af te bouwen. Daarbij is aangegeven dat deze percentages niet hard zijn, omdat het met name om het verhaal achter de cijfers gaat.
Hoewel de netto schuldquote nog steeds hoog is, is deze ten opzichte van de begroting 2019 verbeterd (begroting 2019, jaarschijf 2020: 165%). Dit wordt veroorzaakt door:

• Een lagere nettoschuld door bezuinigingen, verkoop activa en gronden en minder investeren.
• Hogere baten door meer inkomsten uit de OZB, verkoop panden en gronden en resultaat grondexploitaties.

De netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen

Omdat er bij leningen onzekerheid kan bestaan of ze allemaal terug worden betaald, wordt bij de berekening van de netto schuldquote onderscheid gemaakt door het kengetal, zowel inclusief als exclusief de doorgeleende gelden, te berekenen. Op die manier wordt duidelijk wat het aandeel van de verstrekte leningen in de exploitatie is en ook wat dat betekent voor de schuldenlast.

De wijze waarop de netto schuldquote gecorrigeerd voor de doorgeleende gelden wordt berekend, is gelijk aan de netto schuldquote, met dien verstande dat bij de financiële activa ook alle verstrekte leningen worden opgenomen.
In de onderstaande tabel is zichtbaar gemaakt wat de waardes zijn voor dit kengetal. Deze liggen in 2020 iets lager dan de reguliere nettoschuldquote, doordat 4,8 miljoen euro aan leningen is uitgezet. In 2021 wordt een groot deel afgelost, waardoor vanaf 2021 deze quotes dicht bij elkaar liggen.

De solvabiliteitsratio

De solvabiliteitsratio geeft inzicht in de mate waarin wij in staat zijn om aan onze financiële verplichtingen te voldoen. Onder de solvabiliteitsratio wordt verstaan het eigen vermogen als percentage van het balanstotaal. Het eigen vermogen van een gemeente bestaat volgens artikel 42 van het BBV uit de reserves (zowel de algemene reserve als de bestemmingsreserves) en het resultaat uit het overzicht van baten en lasten. De VNG heeft hier als gezonde norm een percentage van 20% genoemd.
In de onderstaande tabel is zichtbaar gemaakt wat de waardes zijn voor dit kengetal. Deze maakt zichtbaar dat de solvabiliteit licht verbetert, maar zwak blijft.

De grondexploitatie

Dit kengetal geeft weer hoe de waarde van de grond zich verhoudt tot de totale (geraamde) baten.
De boekwaarde van de voorraden grond is van belang, omdat deze waarde moet worden terugverdiend bij de verkoop.

Het is dus belangrijk om te kunnen beoordelen of er een reële verwachting is dat een grondexploitatie kan bijdragen aan de verlaging van de schuld. Staat de grond tegen een te hoge waarde op de balans dan moet die worden afgewaardeerd en dat leidt tot een lager eigen vermogen en dus een lagere solvabiliteitsratio.
In de onderstaande tabel is zichtbaar gemaakt wat de waardes zijn voor dit kengetal. Dit maakt zichtbaar dat de risico's die wij lopen in de grondexploitaties ten opzichte van de totale baten relatief gunstig is. Doordat de huidige grondexploitaties in 2020 aflopen, is de waarde vanaf 2021 0%.

De structurele exploitatieruimte

Dit kengetal is van belang voor de beoordeling van de structurele ruimte die een gemeente heeft om de eigen lasten te dragen, of welke structurele stijging van de baten of structurele daling van de lasten daarvoor nodig is.

Voor de beoordeling van het structurele en reële evenwicht van de begroting wordt onderscheid gemaakt tussen structurele en incidentele lasten. De structurele exploitatieruimte wordt bepaald door het saldo van de structurele baten en lasten en het saldo van de structurele onttrekkingen en toevoegingen aan reserves te delen door de totale baten. De uitkomst wordt uitgedrukt in een percentage.
De jaarrekening 2018 sloot met een tekort en de begroting 2019 had een negatief begrotingssaldo. Vanaf de begroting 2020, is in lijn met uw amendement Uitgangspunten Kadernota 2020-2023 ruimte een overschot gerealiseerd in het financieel meerjarenperspectief. Dit resulteert in een positieve ontwikkeling op deze ratio. Tegelijkertijd is deze beperkt in relatie tot de risico's (bijvoorbeeld de open einde regelingen).

De belastingcapaciteit

De belastingcapaciteit geeft inzicht hoe de belastingdruk in de gemeente zich verhoudt ten opzichte van het landelijke gemiddelde. Dit is dus een geheel andere definitie dan het begrip onbenutte belastingcapaciteit zoals dat in de paragraaf Lokale heffingen staan en zijn daarmee niet vergelijkbaar

De definitie van het kengetal belastingcapaciteit is:

Woonlasten van een meerpersoonshuishouden in het begrotingsjaar ten opzichte van het landelijk gemiddelde in het jaar voorafgaand aan het begrotingsjaar, uitgedrukt in een percentage. De ruimte die een gemeente heeft om zijn belastingen te verhogen, wordt vaak gerelateerd aan de totale woonlasten. Onder de woonlasten worden verstaan de OZB, de rioolheffing en afvalstoffenheffing voor een woning met gemiddelde waarde in die gemeente.

Voor een verdere toelichting op het onderdeel belastingcapaciteit verwijzen we naar de paragraaf lokale heffingen en de onderstaande beoordeling.

Beoordeling kengetallen in relatie tot de financiële positie

Voor een duiding van de financiële positie moeten de financiële kengetallen in onderlinge samenhang en binnen de specifieke context van de gemeente worden bezien.

Als we zowel de netto schuldquote als de solvabiliteit beoordelen ten opzichte van de normering die de VNG af heeft gegeven dan kunnen we stellen dat sprake is van een zorgelijke financiële situatie. Er zijn tevens weinig mogelijkheden om leningen af te lossen door bijvoorbeeld het verkopen van gronden en gebouwen. Zolang de rente gedragen kan worden binnen de meerjarenbegroting is er nog niet direct een reden voor paniek. Wel is er sprake van een kwetsbaarheid (renterisico) en is de opgave daarom om de schulden de komende jaren te verminderen.

De ratio voor de grondexploitatie laat zien dat we op dit moment in beperkte mate financiële risico’s lopen bij de grondexploitaties. Waar nodig zijn voor voorziene exploitatietekorten voorzieningen getroffen. De VNG noemt een signaleringswaarde van 10% waarboven de grondexploitaties als kwetsbaar worden gezien.

Aan de ratio structurele exploitatieruimte is te zien dat onze flexibiliteit om structurele tegenvallers op te vangen stijgt, maar zeer beperkt is in relatie tot risico's (bijvoorbeeld open einde regelingen).

De gepresenteerde ratio bij belastingcapaciteit geeft aan dat de woonlasten van een meerpersoonshuishouden in onze gemeente hoger liggen dan het landelijk gemiddelde. Dit komt vooral doordat de rioolheffing hoger is dan gemiddeld. Dit laatste wordt vooral veroorzaakt door ons relatief grote buitengebied (veel kilometers riool) en daardoor onze lage woondichtheid. Dit kengetal geeft een beperkt beeld, omdat we zien dat de onbenutte belastingcapaciteit (in de onroerende zaak belasting) in onze gemeente een omvang van ruim € 5,4 miljoen heeft.